Plannen voor de restauratie van de Tapisserie de Bayeux

14 februari 2021 Een reactie

Wat komt er kijken bij de restauratie van een bijna duizend jaar oud borduurwerk?

Momenteel bereidt de Stad Bayeux de restauratie voor van het beroemde Tapisserie de Bayeux (Wandtapijt van Bayeux). Het plan is om dit bijna duizend jaar oude borduurwerk tegen 2026 in optimale staat in een nieuwe tentoonstellingsruimte te tonen. In 2020 is er een uitgebreid onderzoek gedaan naar de huidige staat van het wandtapijt. Doel daarvan is niet alleen de restauratie van de Tapisserie de Bayeux voor te bereiden. Men wil zo ook de condities bepalen volgens de nieuwste inzichten rond textielconservering, waardoor het Wandtapijt van Bayeux zó kan worden tentoongesteld dat het in goede staat blijft.

De Tapisserie de Bayeux

Afbeelding van Odo, vermoedelijke opdrachtgever van het borduurwerk.

Voor we het over de geplande restauratie hebben; wát is de Tapisserie de Bayeux eigenlijk? Het is een met wol geborduurde strook linnen van 68,38 meter breed en circa 50 cm hoog, voorstellende de Slag bij Hastings. Op 14 oktober 1066 vond namelijk bij Hastings een veldslag plaats tussen Hertog Willem I van Normandië (de latere Willem de Veroveraar) en de Angelsaksische koning Harold II. Willem de Veroveraar kwam als overwinnaar uit deze slag tevoorschijn en werd twee maanden later koning van Engeland. Harold II sneuvelde.

Het wandtapijt is enkele jaren later geborduurd, volgens de meeste bronnen in opdracht van Odo, halfbroer van Willem de Veroveraar. Het toont – in de vorm van een soort stripverhaal – de voorbereiding van en de Slag bij Hastings zelf. Men vermoedt dat het tapijt nog wat langer was en eindigde met de kroning van Willem in Westminster Abbey. Het Wandtapijt van Bayeux bestaat niet alleen uit afbeeldingen, maar bevat ook teksten in het Latijn.

De Tapisserie de Bayeux staat sinds 1840 op de monumentenlijst en sinds 2007 in het UNESCO-register ‘Memory of the World’. Het is tegenwoordig eigendom van de Franse staat en het belangrijkste monument van textielkunst uit de Romaanse periode.

De Tapisserie de Bayeux - Handwerkwereld

Deel van de Tapisserie de Bayeux.

Geen tapisserie, maar een borduurwerk

Alhoewel men van ‘Tapisserie’ de Bayeux spreekt, is het geen tapisserie, maar een borduurwerk. Onder tapisserie verstaan wij gewoonlijk een geweven wandtapijt, ook wel gobelin genoemd. De Tapisserie de Bayeux is met wollen garens op linnen stof geborduurd. De linnen stof is ongeveer 70 cm hoog, waarvan 50 cm is geborduurd. Het wandtapijt bestaat uit acht delen, die aan elkaar gezet zijn.

Detail met vlakvulling met de bayeuxsteek.

Vanzelfsprekend kleurde men de wollen garens met natuurlijke verfstoffen. Onder die verfstoffen vindt men wouw, meekrap en wede. Wouw (Reseda luteola) gebruikte men voor geel, meekrap (Rubia tinctorum) voor diverse roodtinten (roze, oranje, bruin) en wede (Isatis tinctoria) voor blauw. (Pas in de 16de eeuw zou men voor blauw indigo gaan gebruiken, dat vanuit India Europa bereikte. Met indigo kan men een diepere tint blauw verkrijgen dan met wede haalbaar is).

Voor het (niet-aftelbare) borduurwerk zijn vier soorten steken gebruikt: splitsteek, kettingsteek, stamsteek en spaarsteek. De spaarsteek (een variant op de satijnsteek) noemt men ook wel bayeuxsteek. Deze steek gebruikt men voor het opvullen van vlakken, terwijl de drie andere steken de contouren en de letters vormden. Hieronder ziet u hoe u de bayeuxsteek in drie stappen maakt (illustraties van Bayeux Broderie).

Museum van Bayeux

De Tapisserie de Bayeux maakt deel uit van de schat van de kathedraal van Bayeux. Sinds 1842 is het wandtapijt onafgebroken in Bayeux te zien, met uitzondering van de Tweede Wereldoorlog, toen het veilig in het kasteel van Sourches lag. Sinds 1983 bevindt het zich in een speciaal ingerichte gang van het Groot-Seminarie, een gebouw uit de 17de eeuw. Dit is in het Museum van Bayeux. De ruimte waar het borduurwerk hangt is geheel donker; alleen het borduurwerk is verlicht, veilig achter glas. Per jaar bezoeken zo’n 400.000 mensen het wandtapijt.

De huidige opstelling van het wandkleed in het Museum van Bayeux.

De komende jaren zal men een nieuwe ruimte creëren om het wandtapijt tentoon te stellen. Het Museum van Bayeux zal een verbouwing ondergaan, waarbij het wandtapijt meer ruimte krijg. Belangrijk doel hierbij is dat het wandtapijt zo wordt geëxposeerd dat de condities voor het behoud ervan optimaal zijn. Daarbij krijgt de belevenis van de bezoeker ook speciale aandacht, met uitgebreide digitale informatie bij het wandtapijt.

In de periode tot en met 2022 zal men het object onderzoeken en bestuderen. Zo zal men bepalen waar en in welke mate restauratie van de Tapisserie de Bayeux nodig is. Dit deel staat onder verantwoordelijkheid van de Franse staat. In de periode 2023-2024 vindt de interne verbouwing en installatie plaats onder verantwoordelijkheid van de stad Bayeux.

De Tapisserie de Bayeux is uit de vitrine gehaald om de mogelijkheden van restauratie te onderzoeken.

Onderzoek ter voorbereiding van de restauratie

Het mag duidelijk zijn dat een duizend jaar oud textielwerk heel wat heeft doorgemaakt. Om een verantwoorde restauratie van de Tapisserie de Bayeux mogelijk te maken is een onderzoek van de huidige staat noodzakelijk. Dit onderzoek vond plaats in januari 2020, toen het museum een maand gesloten was.

Acht textielconservatoren onderzochten toen gedetailleerd het wandtapijt. Hiervoor haalde men het tapijt uit de vitrine waar het zich normaal bevindt. Elke dag bestudeerde elke conservator ongeveer één meter van het borduurwerk en de linnen ondergrond om de degradatie te analyseren. Daarbij maakten zij gebruik van het Ruimtelijk Documentatie en Informatie Systeem (SIDS), op maat gemaakt voor het Tapijt van Bayeux.

Tijdens het conditieonderzoek was elke conservator uitgerust met een tablet verbonden met SIDS en kon zo zijn waarnemingen rechtstreeks in de software invoeren. Met SIDS konden ze gedurende het onderzoek toegang krijgen tot eerdere afbeeldingen van de voor- en achterkant. Dat hielp om begrip van bepaalde wijzigingen (bijvoorbeeld via de aanwezigheid van een stuk stof dat alleen op de achterkant zichtbaar is) te verkrijgen. Die afbeeldingen zijn gemaakt met verschillende belichting en lichtspectra (UV, IR, valse kleuren, strijklicht), allemaal afkomstig van een wetenschappelijke beeldvormingsonderzoek uit 2017.

Onderzoek van de Tapisserie de Bayeux met behulp van SIDS.

De huidige staat van de Tapisserie de Bayeux

Het conditieonderzoek legde de volgende onvolkomenheden vast:

24.204 vlekken;
16.445 vouwen;
9.646 beschadigingen in het canvas of het borduurwerk;
30 ongestabiliseerde scheuren;
grotere verzwakking van de eerste meters van het werk.

Sommige beschadigingen getuigen van de geschiedenis van het werk. Deze kan met behouden, tenzij ze een verslechtering van de toestand kunnen veroorzaken. Hieronder vallen:

de aanwezigheid van spijkergaten in verband met vroegere ophangingen;
reparaties aan het canvas die in het verleden zijn uitgevoerd;
wasvlekken, veroorzaakt door kaarsverlichting in de kathedraal.

Reconstructie van hoe de Tapisserie de Bayeux ooit in de kathedraal van Bayeux heeft gehangen.

De restauratie van de Tapisserie de Bayeux

De wetenschappelijke commissie, belast met het toezicht op de conservatie- en restauratiewerkzaamheden, besloot dat restauratie van het werk noodzakelijk is. Het staat gepland voor 2024, wanneer het huidige museum zijn deuren sluit voor het publiek om te gaan verbouwen. Het doel van deze operatie is om structurele veranderingen zoals scheuren te stabiliseren en om het werk nauwkeurig stofvrij te maken. Belangrijk doel is ook om de spanning die vandaag op het middeleeuws linnen staat, vooral veroorzaakt tijdens oude restauraties, te beperken.

Om dit laatste probleem op te lossen, zijn verschillende bewerkingen gepland:

De ontmanteling van de versteviging aan de achterkant, waardoor het werk tegenwoordig nog kan worden tentoongesteld en die aangebracht is in 1982-1983.
Het verwijderen van een voering, aangebracht in vermoedelijk de 18de eeuw.
Het verwijderen van een galon in het onderste deel van het werk en aangebracht in de 19de eeuw.

Onderzoek voorafgaand aan de restauratie van het Wandtapijt van Bayeux.

Als onderdeel van de renovatie van het museum is men nu bezig met het laten uitvoeren van een onderzoek om vast te stellen:

Wat de beste manier is om het werk van de huidige locatie te halen en de voorwaarden voor de restauratie te bepalen.
Wat de eisen zijn voor een nieuwe vitrine voor het werk. Deze nieuwe vitrine moet het mogelijk maken om de voorwaarden voor conservering en tentoonstelling van dit meesterwerk uit de Middeleeuwen te optimaliseren.

Midden boven afbeelding van vermoedelijk de komeet van Halley op het wandtapijt - Handwerkwereld

Midden boven op de foto is vermoedelijk de komeet van Halley op het wandtapijt te zien.

Weer te zien in 2026

Het mag duidelijk zijn dat men bij de restauratie van de Tapisserie de Bayeux niet over één nacht ijs gaat. Het uiteindelijke doel is dat het wandtapijt tegen 2026 in een nieuwe ruimte en in optimale conditie te zien is. Er bestaat een kans dat het wandtapijt voordien nog in Engeland tentoongesteld worden. Gezien de cruciale rol van de Slag bij Hastings in de Britse geschiedenis zal daar veel belangstelling voor zijn.