Kasjoebisch borduurwerk, een Poolse traditie

9 januari 2021 Een reactie

Kasjoebisch borduurwerk is een traditionele vorm van vrijborduren uit de regio Kasjoebië in Noord-Polen. Binnen het Kasjoebische borduren zijn verschillende stromingen. Het borduurwerk doet enigszins aan crewelborduurwerk denken. Meestal ontstaan lokale borduurtradities in Oost-Europa op het platteland. Deze techniek vindt echter zijn oorsprong in nonnenkloosters. Uiteindelijk transformeerde het kerkelijk borduurwerk naar een volkskunst.

Waar ligt Kasjoebië?

Kasjoebië is een regio in Noord-Polen.

Kasjoebië is een gebied dat afwisselend onderdeel was van Polen en Duitsland. Tegenwoordig is het Pools, maar tot 1919 behoorde het tot de Duitse provincie West-Pruisen. In het noorden grenst het gebied aan de Oostzee, waarmee Gdańsk de grootste stad van Kasjoebië is. In het Pools heet de regio ‘Kaszuby’.

Kasjoebië heeft ook een eigen taal, die sterk lijkt op Pools, maar met behoorlijk wat Duitse leenwoorden. Volgens de volkstelling van 2002 spreken nog circa 55.000 mensen het Kasjoebisch. Door de (vaak gedwongen) collaboratie tijdens de Duitse bezetting van 1939-1945 werd de Kasjoebische cultuur na de Tweede Wereldoorlog onderdrukt. Sinds 1990 kunnen de Kasjoeben hun cultuur weer vrij uiten. Belangrijk onderdeel van die cultuur is het mooie Kasjoebische borduurwerk.

Kasjoebisch borduurwerk op naturel linnen.

Kasjoebisch borduurwerk

Veel lokale kunstvormen vinden hun oorsprong in volkskunst. Bij het Kasjoebische borduurwerk is dit anders. Deze ontstond in nonnenkloosters. Vanaf 1900 werden er ook speciale borduurscholen opgericht. Dankzij deze scholen werd het Kasjoebisch borduurwerk populair.

Van oorsprong is Kasjoebisch borduurwerk een vorm van kerkelijk borduurwerk. Men borduurde vaak met goud- en zilverdraad op leer en velours. Toen de Pruisische overheid in 1834 de katholieke kloosters sloot verdween de traditie in deze vorm. De patronen bleef men echter wel gebruiken, nu vooral op linnengoed.

Kasjoebische borduurpatronen.

Het Kasjoebische borduurwerk is geïnspireerd door de natuur en bestaat uit florale motieven. Men beeldt met name viooltjes, korenbloemen, anjers, lelies, vergeet-mij-nietjes en wilde rozen af in vrijborduurwerk. Dit zijn bloemen die veel voorkomen op het Kasjoebische platteland. De bloemen worden met veel oog voor detail geborduurd.

De betekenis van de kleuren

Traditionele kleding uit Kasjoebië, versierd met borduurwerk.

In de meest voorkomende vorm van het Kasjoebisch borduren gebruikt men zeven basiskleuren. Die kleuren hebben ieder een symbolische betekenis, die verwijst naar elementen van de Kasjoebische natuur:

Korenblauw verwijst naar de Kasjoebische meren;
Blauw verwijst naar de lucht op een zonnige dag;
Donkerblauw weerspiegelt de diepte van de zee in het noorden;
Groen staat voor de bossen, vol met wild;
Rood symboliseert het bloed dat iedere Kasjoebiër bereid is op te offeren ter verdediging van het land;
Geel verwijst naar het rijpende graan en de zon;
Bruin en zwart herinnert aan de vruchtbare grond.

Daarnaast is er een aparte stroming waarbij men juist diverse tinten van één kleur gebruikt, zoals geel, bruin en amber. Dit verwijst naar de barnsteen, die regelmatig aan de Oostzeekust wordt gevonden.

Diverse scholen, diverse tradities

Zoals gezegd ontstond deze mooie borduurwerktraditie in nonnenkloosters en in speciale handwerkscholen die deze kloosters oprichtten. Oorspronkelijk ontvingen alleen meisjes uit adellijke en voorname families op deze scholen hun opleiding. Later werden ook meisjes uit het ‘gewone’ volk toegelaten.

De patronen die men gebruikte werden soms beïnvloed door patronen van andere Europese kloosters. Zo ontstonden bloempatronen, gebaseerd op bloemen die in Polen niet voorkomen, zoals rozen, tulpen en oriëntaalse bloemen. De leerlingen borduurden de patronen zoals de lerares deze voorschreef. Eigen toevoegingen door de leerling kwamen alleen voor met haar toestemming. Door verschillende oorzaken herkent men tegenwoordig diverse stromingen of scholen binnen het Kasjoebische borduurwerk.

Florale motieven zijn kenmerkend voor Kasjoebisch borduurwerk.

Żuków school

De oudste Kasjoebische borduurpatronen stammen uit de Żuków school. Deze traditie vindt zijn oorsprong in de 13de eeuw. Deze school van het Norbertijnenklooster te Żuków was vooral bekend door het borduurwerk met goud- en zilverdraad op mutsjes. In de 19de eeuw verdween de traditie om mutsjes met borduurwerk te decoreren, maar het borduurwerk bleef bestaan. Tegenwoordig zijn het vooral tafelkleden die geborduurd worden. De Żuków-stijl kenmerkt zich door het dominante gebruik van diverse tinten blauw, aangevuld met de andere bekende kleuren.

Bobrowiecka school

De Bobrowiecka school vindt zijn oorsprong ook in Żuków. Men borduurt hier de bekende patronen, maar dan in herfsttinten, zoals goud, bruin, amber, oranje en geel.

Kasjoebisch borduurwerk op een linnen tafelkleed in de traditie van Borowiacka.

Wdzydzka school

De Wdzydzka school speelde een belangrijke rol bij de wederopleving van het Kasjoebische borduren. Dit kwam doordat het echtpaar Teodora en Izydor Gulgowski uit het dorpje Wdzydze Kiszewskie het openluchtmuseum van Wdzydze stichtten, het Kasjoebische Etnografisch Park. In dit openluchtmuseum (opgericht in 1906) kan men het traditionele leven in Kasjoebië zien. U vindt hier verschillende boerenhuisjes, traditioneel ingericht met meubelen en gebruiksvoorwerpen uit de regio.

Een kamer in het openluchtmuseum Wdzydze Kiszewskie - Handwerkwereld

Een kamer in het openluchtmuseum te Wdzydze Kiszewskie.

Teodora Gulgowski, die een opleiding had gevolgd aan de School voor Beeldende Kunsten in Berlijn, verzamelde alle patronen die voorkwamen op deze gebruiksvoorwerpen en onderwees deze patronen op haar borduurcursus voor meisjes uit de omgeving.

Kasjoebië was destijds onderdeel van het Duitse Keizerrijk. De eerste voortbrengselen van de Wdzydzka school werden dan ook in diverse Duitse steden tentoongesteld. Dit leverde behoorlijk wat bestellingen op van vermogende Duitse families. Daarbij gaf men wel eens voorkeuren mee voor kleurgebruik die eigenlijk niet typisch Kasjoebisch was. Zo kwamen roze en zalmkleur in het kleurenpalet. Borduurwerk werd daarmee een vorm van bijverdienste in deze regio en de traditie onderging een wedergeboorte, maar nu als huisvlijt.

School van Puck

Puck is een plaatsje aan de Oostzeekust. De zee heeft hier het kleurgebruik beïnvloed. Blauw is de dominante kleur en ook de patronen hebben een regionale invloed: golven, visnetten en zeehulst.

Close-up van het borduurwerk. We zien de steelsteek, platsteek en flanelsteek - Handwerkwereld

Close-up van Kasjoebisch borduurwerk We zien de steelsteek, platsteek en flanelsteek.

Techniek en materiaal

Tegenwoordig komt Kasjoebisch borduurwerk vooral voor als decoratie van tafelkleden en ander linnengoed, soms ook als wanddecoratie en op kussens. De patronen worden eerst op de linnen weefstof ingetekend en vervolgens met katoenen garen geborduurd. De techniek lijkt op crewelborduurwerk, maar bij crewel borduurt men met wollen garen. Men gebruikt onder andere de steelsteek, platsteek en flanelsteek. Men heeft veel aandacht voor details, waardoor het borduren van bijvoorbeeld een tafelkleed soms maanden duurt.