Fair Isle breien, ontstaan op een kruispunt van scheepvaartroutes

Fair Isle breien is een beroemde techniek om al rondbreiend jacquardbreiwerk te maken, waarbij het basiskenmerk is dat er nooit meer dan twee kleuren in één rij (toer) voorkomen. Deze techniek dankt zijn naam aan een piepklein eilandje in de Noordzee met tegenwoordig slechts zestig inwoners: Fair Isle. Hoe kan het dat een techniek die nu wereldwijd bekend is ontstaat in zo een uithoek? En hoe kunnen die paar inwoners van dat eiland de wereld voorzien van zoveel truien? Dat is een boeiend verhaal.

Een eilandje in de oceaan

Fair Isle is het meest zuidelijke van de Shetland Eilanden, die ongeveer op de grens van de Noordzee en de Atlantische Oceaan liggen. Fair Isle is het meest afgelegen eiland van Groot-Brittannië en ligt ongeveer even ver van het vasteland van Schotland als van Bergen in Noorwegen. Het eilandje is nog geen 8 km2 groot, maar ondanks dat al sinds het Bronzen Tijdperk bewoond. In ‘betere tijden’ woonden er meer dan 400 mensen op, tegenwoordig ongeveer zestig. Fair Isle was oorspronkelijk onderdeel van het Noors-Deense koninkrijk (de oud-Noorse naam is Friðarey), maar werd in 1648 Schots en vervolgens in 1707 Brits.

Fair Isle is van nature een arm eiland. Landbouw is alleen mogelijk binnen ommuurde percelen, om de gewassen tegen de altijd aanwezige zeewind te beschermen. Verder leven de bewoners van schapenteelt en visserij. De schapen op Fair Isle geven een mooie, zachte kwaliteit wol af. Die wol is ongeschikt om mee te weven, maar waar wel heel goed om mee te breien. Al eeuwenlang wordt er hier door de vrouwelijke bevolking gebreid op alle momenten dat er geen tijd aan de landbouw besteed hoeft te worden (‘s avonds en ‘s winters). De productie overtrof de eigen behoefte verre, dus was een groot deel voor de export bestemd.

Inspiratie van overzee

Strategisch gelegen tussen Schotland en Noorwegen liggen de Shetlands van oudsher op een aantal belangrijke zeevaartroutes, onder andere van de Hanze, van de Nederlandse haringvloot en van ieder schip dat het Kanaal van Dover, waar menig zeeslag zich afspeelde, wilde ontlopen. Ook de beroemde Spaanse Armada kwam, op de vlucht van een gecombineerd Nederlands-Engelse vloot, om Schotland heen langs de Shetlands. Het commandoschip van de Armada, El Gran Grifón, strandde in 1588 zelfs op de kust van Fair Isle en brak in tweeën. De ongeveer 200 bemanningsleden die dit overleefden brachten een akelige winter op het eiland door, waarbij een deel door de bewoners werd vermoord.

Een hardnekkig verhaal doet de ronde dat de overlevenden van El Gran Grifón de bewoners van Fair Isle leerden te jacquardbreien en hen ook de kenmerkende patronen bijbrachten die nu als typisch Fair Isle breien bekend staan. Alhoewel het niet ongebruikelijk was dat zeelieden breiden wanneer ze niet aan dek nodig waren, bestaat er geen wetenschappelijk bewijs dat de Spaanse zeelieden de bewoners van Fair Isle hebben geïnspireerd tot het nu bekende meerkleurige breiwerk. Er is geen enkele bron die bevestigt dat er voor 1850 op de Shetlands of Fair Isle überhaupt meerkleurig werd gebreid.

Uit nood geboren

De oudste afbeelding van Fair Isle breiwerk met het bekende OXO-patroon (zie hieronder bij ‘patronen’) stamt uit 1857. Het is een Nederlandse lithografie met de afbeelding van twee schippers die een gebreide muts met een Fair Isle-patroon dragen. Op de Shetlands breide men van oudsher effen breiwerk. Dit werd veelal verhandeld met zeelui die de Shetlands aandeden, in ruil voor goederen die niet op de Shetlands verkrijgbaar waren. In de 19de eeuw ontdekte men echter een methode om machinaal breiwerk te maken. Hierdoor verplaatste de productie van effen breiwerk zich naar het vasteland van Groot-Brittannië. De vraag naar handgebreide artikelen op de Shetlands stortte ineen.

Op ‘mainland Shetland’ stapte men toen geleidelijk over op kant- of kunstbreiwerk, dat toen nog niet machinaal gemaakt kon worden. Met name de gebreide kanten sjaals werden in het Victoriaanse tijdperk erg populair onder de gegoede burgerij. Op Fair Isle, het meest afgelegen eiland van de Shetlands, ging men het langste door met effen breiwerk. De oudste voorbeelden van het Fair Isle breien zoals we dat nu kennen stammen alle van rond 1850. Het bekende OXO-patroon is duidelijk herkenbaar en de breiwerken zijn technisch hoogstaand. Ze zijn echter niet gemaakt van Shetlands wol. Het meest aannemelijke is dat ze afkomstig zijn van een van de landen rond de Oostzee; Finland of Estland bijvoorbeeld.

Over het algemeen neemt men nu aan dat de bewoners van zeelieden enkele voorbeelden van dit Baltische breiwerk in handen kregen en hierdoor geïnspireerd raakten. Immers, ook jacquardbreiwerk kon toen nog niet machinaal gemaakt worden. Dit was dus een mooie vervanging van het niet meer commerciële effen breiwerk. De eerste foto’s en schriftelijke getuigenissen van het typische Fair Isle breiwerk duiken op vanaf 1880.

Fair Isle breien wordt beroemd

Aan het begin van de 20ste eeuw was Fair Isle breien nauwelijks bekend. Zeelieden en toeristen namen het soms mee als een soort exotisch souvenir van een ver weg gelegen eiland. Volkskunst en dus allesbehalve modieus. Twintig jaar later wilde iedereen een Fair Isle trui. Daar lag een doorslaggevende marketingactie aan ten grondslag, iets wat we tegenwoordig ‘product placement’ zouden noemen. In 1921 bood de handelaar James A. Smith van Lerwick, Shetland, aan de Prince of Wales (de latere koning Edward VIII), een Fair Isle trui aan. De prins droeg deze trui op de St. Andrews Golf Club en staat met die trui ook op een schilderij. Als trendsetter op het gebied van mode is de Prince of Wales doorslaggevend geweest bij het beroemd worden van Fair Isle breiwerk.

Shetland en Fair Isle

De aanduidingen ‘Shetland’ en ‘Fair Isle’ voor breiwerk lopen op een verwarrende manier door elkaar. Toen rond het midden van de 19de eeuw de vraag naar handgebreid effen breiwerk daalde door de opkomst van machinaal breiwerk, stapten de bewoners van Shetland over op kantbreiwerk en die van Fair Isle op hun versie van jacquardbreiwerk. Medio 1910 werd het echter mogelijk om ook kantbreiwerk machinaal te maken en bleef er slechts een beperkte vraag over naar het allerfijnste handgemaakte kantbreiwerk van Shetland. Nadat in de twintiger jaren het Fair Isle breien zo populair werd ging men ook op de Shetlands dit breiwerk maken. Die hooguit 200 breisters op Fair Isle konden de vraag immers bij lange niet aan. Maar ook als dit jacquardbreiwerk in de stijl van Fair Isle van Shetland komt, noemt men dit toch Fair Isle breiwerk.

Wat weinig mensen weten is dat er ook jacquardbreiwerk bestaat in een eigen traditie van (mainland) Shetland. Het gaat hier om heel eenvoudige patronen. Altijd maar één patroon per werkstuk, in maximaal twee kleuren. Dit breiwerk maakt men hoofdzakelijk voor eigen gebruik.

Techniek

Het meerkleurige Fair Isle breien is een techniek die in het Engels ‘stranded knitting’ heet en in Nederland jacquardbreiwerk of inbreiwerk. Men wisselt daarbij twee kleuren garen af. Eén kleur wordt gebreid, de andere kleur loopt aan de achterkant mee. De gedetailleerde Fair Isle-patronen zorgen ervoor dat er vaak van kleur wordt gewisseld en de lussen aan de achterkant daardoor kort blijven. Door twee draden per toer te gebruiken levert dit extra dik en warm breiwerk op; niet echt geschikt voor dikke garens dus.

Jacquardbreien (Engels: stranded knitting) – video KnitPicks.

Fair Isle wordt per definitie rondgebreid. Dat heeft als voordeel dat de goede kant van het breiwerk tijdens het breien altijd zichtbaar blijft en er dus goed zicht is op de patronen die ontstaan. Het levert bovendien een minimum aan naden op, waardoor er een mooier eindresultaat is.

Patronen

Fair Isle patronen zijn geometrische patronen met maximaal twee kleuren op een rij. De patronen zijn zo opgebouwd dat er zeer regelmatig van kleur wordt gewisseld. De langste overspanning van één kleur is maximaal zeven steken. Zo blijven de lussen van de niet gebreide kleur aan de achterkant kort, wat een mooi, regelmatig breiwerk oplevert.

Veel gebruikte patronen zijn het zogenaamde OXO-patroon, achthoeken en x-en die elkaar afwisselen, en de Noorse ster. Daarnaast zijn er ontelbaar veel andere patronen, waarvan het kenmerk veelal is dat ze symmetrisch, dubbel-symmetrisch of zelfs vierzijdig symmetrisch zijn. Een ander kenmerk van Fair Isle breien is dat de patronen doorlopen; ze worden niet halverwege aan het eind afgebroken. Dat betekent dat ieder patroon in een werkstuk deelbaar moet zijn op het totaal aantal steken van één rij. Als de omvang van een trui 280 steken telt kunt u dus gebruik maken van patronen die 7, 8, 14 of 28 steken breed zijn, maar niet een van 16 steken. Goed rekenwerk vooraf is dus belangrijk.

Kleuren

Er liepen op Fair Isle oorspronkelijk schapen rond in allerlei kleuren, zelfs meer dan we tegenwoordig kunnen voorstellen. Met de introductie van kunstmatige kleurstoffen zijn de schapen tegenwoordig allemaal lichtbeige, een kleur die zich goed laat verven. Ondanks de oneindige beschikbaarheid van kleuren garens blijven twee regels overeind: 1) nooit meer dan twee kleuren op een rij, en 2) de kleuren volgen de symmetrie van het patroon, dus als een patroon 17 rijen hoog is en op rij 1 wordt bruin en groen gebruikt, dan komen die twee kleuren ook weer in rij 17 terug.

Binnen die twee regels is verder van alles mogelijk en deze hoeven dan ook geen beperking van uw creativiteit te zijn. Veel Fair Isle breistukken bevatten tot 20 kleuren. Toch is een trui in slechts twee kleuren nog steeds een Fair Isle trui. Alhoewel de mogelijkheden sinds de invoering van geverfde garens onnoemelijk vergroot zijn, geeft men over het algemeen de voorkeur aan ‘natuurlijke’ kleuren. Wat zeg nu zelf: zo’n mooie, traditionele Fair Isle trui in fluorescerende kleuren, dat geeft toch geen pas?

Boeken

Alice Starmore – Book of Fair Isle Knitting
Ann Feitelson – The Art of Fair Isle Knitting
Sheila McGregor – Traditional Fair Isle Knitting

Websites

KnitPicks – Fair Isle or Stranded Knitting
Virtual Yarns – breipakketten van o.a. Fair Isle werkstukken van Alice Starmore

Aantal keren gelezen: 157115.

Deel dit artikel
by