Keltische motieven in verschillende handwerktechnieken
Tegenwoordig zien we steeds vaker Keltische motieven opduiken in allerlei uitingen, zoals in kleding, huisdecoraties, grafische vormgeving en dergelijke. Ook in verschillende handwerktechnieken, met name borduren, breien en quilten, past men vaak Keltische patronen toe. Waar ligt de oorsprong van deze ornamentiek en wat is de diepere betekenis van de verschillende Keltische motieven? In dit artikel zullen we wat meer vertellen over dit oude volk. We zullen de symboliek van de diverse Keltische motieven nader verklaren, met natuurlijk voorbeelden van textiele toepassingen van de Keltische ornamentiek.
Wie waren de Kelten?
De Kelten zijn een oud Indo-Europees volk, dat vroeger een omvangrijk gebied bewoonde. Dat strekte zich uit van de Britse eilanden tot aan Thracië (het zuiden van het huidige Bulgarije) en zelfs in Anatolië (Centraal-Turkije). Zo’n 3000 jaar voor het begin van onze jaartelling vestigden zij zich in Centraal-Europa, waarna zij zich rond 750 v.Chr. verder verspreidden richting het westen, totdat zij een groot deel van West-Europa bewoonden. In verbasterde vorm vindt men de naam Kelt nog terug in streeknamen zoals Gallië (Frankrijk), Galicië (zowel Spanje als Polen), Wales, Wallis (Zuid-Zwitserland) en Wallonië.
De Keltische volken bestonden uit verschillende stammen en hebben nooit een echte eenheid gevormd. Er was geen centrale staat, zoals bij de Romeinen, en ze leefden niet in steden, maar op het platteland in dorpen. Ze hadden geen geschreven taal, zodat de cultuur en geschiedenis van dit volk mondeling werd doorgegeven. Wat we nu nog weten van de oude Kelten komt vooral uit Romeinse en Griekse schriftelijke bronnen.
De Keltische religie
De Kelten hadden een natuurgodsdienst, waarbij de goden in dieren vereerd werden. Dieren komen daarom in de Keltische ornamentiek veelvuldig voor. De Kelten hadden geen tempels. Veelal werden bergen, bronnen (zoals het Engelse Bath), bepaalde bomen (vaak eiken) en open plekken in een bos als heiligdom beschouwd. De Kelten geloofden in wedergeboorte, ongeacht of men goed of slecht geleefd had. Hun religieuze leiders waren de druïden, een woord dat afstamt van het Keltische woord voor eik.
Rond 100 v.Chr. werden de meeste Keltische gebieden door het sterk expanderende Romeinse rijk geannexeerd. Deze gebieden werden in vrij korte tijd geromaniseerd, waardoor de Keltische taal en cultuur in een groot deel van Europa nagenoeg verdween. Alleen in Schotland en Ierland, dat niet door de Romeinen werd veroverd, bleef de Keltische taal en cultuur bestaan. Tegenwoordig vindt men de Keltische taal en cultuur nog in Ierland, Schotland, Wales, het eiland Man, Cornwall en het Franse Bretagne terug.
De Keltische kunst
Een duidelijke Keltische kunst valt moeilijk te onderscheiden, omdat deze verspreid is over een groot gebied en lange periode en omdat er veel Keltische stammen waren met hun eigen lokale tradities. Over het algemeen verdeelt men de Keltische kunst in drie stromingen: de La Tène cultuur van continentaal Europa uit de IJzertijd, die wortelde in lokale, klassieke en oriëntaalse bronnen. De tweede vorm bestond uit de cultuur van Brittannië en Ierland in de IJzertijd, met invloeden van het continent en lokale toevoegingen. De derde vorm is de Keltische renaissance, die ook de basis vormde voor het opnieuw opbloeien van de Keltische cultuur aan het eind van de 18de eeuw.
De Keltische beeldende kunst, waar het hier om gaat, uit zich vooral in een ornamentele vorm, vermijdt rechte lijnen, maakt beperkt gebruik van symmetrie en kent een complexe symboliek die wortelt in de Keltische natuurgodsdienst, ook in de vroegchristelijke kunst. De Keltische kunstvorm ontwikkelde zich goed in Brittannië en Ierland tot aan de opkomst van de Romaanse cultuur rond 1200. Daarna bloeide de Keltische cultuur pas weer op in de Romantische periode, eind 18de eeuw. Dit vond mede zijn oorzaak in het Ierse en Schotse nationalisme. Deze Keltische renaissancecultuur greep toen zelfs vaak terug op de La Tène cultuur.
Keltische motieven en hun symboliek
Zoals gezegd had de natuur een grote invloed op de belevingswereld van de oude Kelten. Dit uitte zich dan ook in de Keltische ornamentiek, waarbij vormen die we tegenwoordig gewoon ‘mooi’ vinden wel degelijk een diepere betekenis hebben. De oudste voorbeelden van Keltische kunst vinden we in de vorm van ijzersmeedwerk, houtsnijwerk, beeldhouwwerk en vroegchristelijke manuscripten. Ornamentiek was belangrijk in de Keltische kunst, omdat de traditie de afbeelding van de menselijke vorm verbood. Hieronder bespreken we een aantal vormen van Keltische ornamentiek en hun symbolische betekenis.
Water
Voor de Kelten had het water een belangrijke invloed. Stromend was het een helend en reinigend element, de onderwereld bevond zich onderin de meren en de zee, bewaakt door slangen, en het water werd beschouwd als een verbinding tussen het huidige en volgende leven. Geesten leefden in bronnen en watervallen, vissen hadden een magische gedaante, die zich voortzette als een vroegchristelijk symbool. De zalm was het symbool voor wijsheid. Daarom komt u in de Keltische kunst banden tegen met een golvend patroon (water) en dieren zoals vissen (waaronder de zalm) en slangen (slangen ook vaak gesymboliseerd in een S-vorm in banden).
Vuur
Vuur symboliseert de leven-brengende warmte van de zon, die zorgde dat het gewas groeide en men kon oogsten. Het hield de mens bovendien warm gedurende de koude winter. Vuur kon ook destructief zijn en een draak spuwde vuur. Zowel leven-brengend als destructief was het vuur symbool voor leven en dood, dat door het geloof in de wedergeboorte verbeeld werd door een continue doorlopende lijn, vaak in de vorm van kunstige knopen: waar het eind is, is ook het begin.
Lucht
De lucht was een goddelijk element, omdat vogels en engelen er vlogen en de zon, maan en sterren zich in de hemel
bevonden. Zoals de wolken van vorm veranderden, zo konden geesten veranderen van mens in vogel en vice versa. Vooral de adelaar vindt u vaak terug in de Keltische ornamentiek, als symbool van de god van de hemel. De zwaan komt voor in de Keltische mythologie als Caer, een beeldschoon meisje dat zich kon veranderen in een zwaan. Een ander Keltisch lucht-symbool is de triskele of drievoudige spiraal, vaak aan de uiteinden voorzien van een vogelkop.
Aarde
De aarde was de leven-gevende grond waarin het gewas groeide, dat zowel mens als dier voedde. De aarde werd bestuurd door de op het leven zo invloedrijke seizoenen, een continue cyclus van planten en oogsten, van kou en warmte en van leven en dood. Rotsen waren onderdeel van de aarde en werden gehouwen in de vorm van stèles, versierd met doorlopende spiralen en knopen als uiting van het complexe, eeuwig doorgaande leven. Ook planten, die groeiden in de aarde, kwamen als ornament voor. De wijnrank duidt op invloed uit Mediterrane gebieden en werd in zijn oudste vorm gevonden op opgegraven wijnbekers. Ook de spiraal is een aarde-symbool, wellicht geïnspireerd op de meanderende wijnrank en veel gevonden in beeldhouwwerk en smeedwerk.
Keltische motieven in textiele kunst
We weten niets van de textiele Keltische kunst, eenvoudigweg omdat er geen origineel Keltisch textiel is gevonden. Alles is vergaan. Omdat de Kelten ook geen mensen afbeeldden zijn er geen afbeeldingen van kleding. De oudste weergave van kleding komt
voor in de Keltische, vroegchristelijke manuscripten, waar zich echter de Romaanse invloed al doet gelden. De invloed van de Keltische kunst op textiel en handwerken is waarschijnlijk dan ook een product van de Keltische renaissance aan het eind van de 18de eeuw.
Desalniettemin zijn de Keltische ornamenten uitstekend toepasbaar in diverse vormen van handwerken, met name de Keltische knoop en gevlochten banden. We beschrijven hier de toepassing van de Keltische ornamentiek in vier handwerktechnieken.
Knoop- en vlechtwerk
Omdat toch de meest voorkomende Keltische ornamenten de Keltische continu doorlopende knoop en gevlochten band zijn, ligt het zeer voor de hand om deze ornamenten ook echt te gaan knopen of vlechten, bijvoorbeeld met macramégaren, veters, leren bandjes of katoenen touw. Een mooi effect bereikt u wanneer u verschillende kleuren draad gebruikt, omdat het vlechtwerk dan beter is te onderscheiden. Met name bij complexe knopen en vlechtwerk is het intrigerend om de verschillend gekleurde draden te volgen.
Toepassingsgebieden zijn sieraden, sluitingen en afwerking van kleding en passementen voor bijvoorbeeld embrasses en afwerking van kussens.
Breien
Keltische ornamenten in breiwerk komen nog veel voor, met name in de bekende schipperstruien uit de havensteden van de Britse eilanden en Ierland. De truien van de Aran-eilanden
aan de Ierse westkust zijn beroemd en veel kabelpatronen hebben hun oorsprong in de Keltische renaissance. De vertaling van Keltisch vlechtwerk naar gebreide kabels is natuurlijk ook heel geschikt voor sokken, sjaals en wanten.
Daarnaast komen we ingebreide Keltische patronen tegenwoordig ook regelmatig tegen. Onder andere de bekende Schotse brei-ontwerpster Alice Starmore heeft prachtige Keltische breipatronen gemaakt.
Borduren
Een tweedimensionale toepassing van de Keltische ornamentiek komen we tegen in de oude Keltische manuscripten. De hierin gebruikte ontwerpen zijn uitstekend toepasbaar in vrij en aftelbaar
borduurwerk en in letterlappen. Een bijna compleet Keltisch alfabet (de Kelten gebruikten niet alle letters uit het alfabet zoals we dat nu kennen) komen we tegen in het beroemde Boek van Kells uit circa het jaar 900. Ook de prachtige versieringen in dit boek zijn een mooie inspiratiebron voor Keltisch borduurwerk. De hiernaast afgebeelde letterdoek hebben we zelf samengesteld uit oude Keltische patronen. U herkent de mythische vogels, de golven die het water symboliseren, het Keltische vlechtwerk en de spiralen. De tekst onderaan zijn de eerste regels uit de Echtra Nerai, een oude Keltische sage. Deze letterlap is geheel in kruissteek uitgevoerd.
Er zijn tegenwoordig aardig wat boeken en zelfs CD’s met Keltische borduurpatronen in omloop. Voor hen die zelf een borduurontwerp in Keltische stijl willen maken heeft de auteur Aidan Meedan een aantal boeken geschreven met uitgebreide ontwerpinstructies voor Keltische alfabetten, vlecht- en knoopwerk. Deze boeken zijn natuurlijk ook geschikt voor andere technieken dan borduurwerk.
Quilten
Keltische ornamenten kunnen zowel in quiltstiksels als in patchwork uitgevoerd worden. Vooral het Keltische knoopwerk zal een quilt die typisch Keltische uitstraling geven. Om nog meer de illusie van echte koorden te geven kunt u het knoopwerk uitvoeren in trapunto, waarbij de ‘koorden’ extra worden opgevuld met katoenen watten. Ook de geometrische patronen zijn goed uit te voeren in deze technieken.
Er zijn verschillende boeken over het quilten van Keltische motieven in omloop, onder andere van Gail Lawther (zij heeft ook een boek met Keltische kruissteekmotieven gepubliceerd). Ook een algemeen boek met Keltische motieven kan een prima leidraad zijn om zelf een Keltische quilt te ontwerpen.
De aantrekkingskracht van de Keltische kunst
Wat maakt dat deze eeuwenoude kunstvorm nog steeds zo’n grote aantrekkingskracht heeft? Uiteindelijk is de Keltische cultuur zo’n 2000 jaar geleden uit het grootste deel van Europa verdwenen en rond 1200 ook in Brittannië en Ierland langzaam geassimileerd met de Romaanse en Angelsaksische cultuur.
Daar zijn een aantal verklaringen voor. Ten eerste is de Keltische cultuur de oudste West-Europese cultuur die we redelijk kennen. De Keltische traditie geeft ons westerlingen onze eigen wortels en wordt, meer dan de antieke Romeinse en Griekse cultuur, als de oorsprong van de West-Europese beschaving in wording beschouwd.
Voor de Ieren, Schotten en Welsh ligt dit nog anders. De Keltische cultuur was hun eigen cultuur voordat zij in het Britse rijk opgingen. De Keltische cultuur vertolkt hun nationaal eergevoel en is een uiting van verzet tegen de Engelse inmenging. De oude Keltische taal is tegenwoordig weer de officiële taal van het onafhankelijke Ierland en ook in Wales en Schotland groeit de kennis van de oorspronkelijke Keltische taal. Het Manx en het Cornish zijn als taal weer gereconstrueerd. Keltische symbolen komen voor in nationale uitingen van deze gebieden.
Universele aantrekkingskracht van Keltische motieven
De Keltische kunst heeft echter ook een universele aantrekkingskracht. Veel Keltische ornamentiek is, zo las u hierboven, gebaseerd op de natuur. Deze beeldende taal wordt onbewust overal ter wereld begrepen. De symboliek van vuur, water, land en hemel komt in meer culturen voor. Varianten van de Keltische knoop en vlechtwerk herkennen we ook in Chinese ornamenten. Bepaalde patronen zien we terug in arabesken en de op de natuur gebaseerde ornamentiek herkennen we ook in de Art Nouveau. Juist omdat de Keltische kunst een renaissance kende aan het eind van de 18de eeuw, werd er teruggegrepen op oorspronkelijke kunstuitingen uit de oude Keltische tijd. Dat maakt dat we deze kunst nog in zijn oorspronkelijke vorm kunnen genieten. Die oorspronkelijkheid maakt dat het ook in een moderne beweging als de Gothic-scene populair is, en daar opeens heel modern.
Veel redenen dus waarom de Keltische kunstvorm nu nog (of weer) zo ongekend populair is, en een goede reden om deze mooie ornamenten toe te passen in bijzonder handwerk met een traditionele uitstraling.
Extra: teltekening van een Keltisch ornament.
Aantal keren gelezen: 39492.
Deel dit artikelby